Definicja roli
Rola może być zdefiniowana jako wzorzec zachowania poszczególnej osoby w określonej sytuacji społecznej. Inaczej zachowania, które są oczekiwane od osoby zajmującej konkretną pozycję w grupie. Nadanie ról jest nieodzowne we wspólnym funkcjonowaniu grupy, która chce odnosić dobre wyniki.
Role w zespole powinny być jasne, dostosowane do możliwości, uzupełniające się, zawodnik musi sam określić swoją rolę. Nadają one odpowiedzialności, świadomości oczekiwań, poczucie bycia potrzebnym zespołowi. Powodują wzrost zaangażowania. Zawodnik musi też rozumieć i akceptować sprawowaną przez siebie rolę.
Nieformalne role w zespole tworzą się poprzez interakcje zachodzące w zespole, nie są zazwyczaj przypisywane odgórnie. W związku z tym nie są aż tak jednoznacznie ustalone jak role formalne. Decydują tu predyspozycje zawodnika. Często są one przypisywane ponieważ od danej osoby grupa zaczyna oczekiwać określonych zachowań. Osoba, której rola jest przypisywana, zaczyna rozumieć jakie są wobec niej oczekiwania i zaczyna bądź kontynuuje zachowanie przypisane do danej roli, uczy się jej i zajmuje określoną pozycję w grupie. Zdarza się też tak, że to inni członkowie zespołu swoimi działaniami i postawami narzucają członkowi przyjęcie konkretnej, nieformalnej roli w drużynie. Przykładem takiej roli jest kozioł ofiarny, gdyż nie jest to pozycja którą zawodnik zajmuje dobrowolnie, jest mu ona narzucana poprzez presję i wzorce zachowań pozostałych członków grupy.
Określenie czy rola jest jasna, czy nie, oznacza to, w jakim stopniu dana osoba rozumie co oznacza sprawowanie tej roli, jakie oczekiwania są związane z jej pełnieniem i czy potrafi je spełnić. Niejednoznaczność roli wynika często ze zbyt małej ilości informacji jaką otrzymuje odbiorca roli, żeby temu zapobiec, oczekiwania i odpowiedzialność wynikająca z pełnienia określonej roli musi być jasno określona. Ponadto zawodnik powinien rozumieć jakie znaczenie dla drużyny ma pełniona przez niego rola, na ile jest ona ważna dla zespołu, a także to jakie konsekwencje niesie za sobą nie wypełnienie przez niego obowiązków i oczekiwań wynikających z przypisanej mu roli.
Wydajność roli jest ściśle związana z tym na ile role zostały przypisane jednoznacznie, ze zrozumieniem jakie obowiązki spoczywają na osobie pełniącej tę rolę, a także z tym na ile odbiorca roli wierzy w to, że jest w stanie sprostać oczekiwaniom, które zostały na niego nałożone. Jest to ściśle związane z koncepcjami dotyczącymi własnej skuteczności, a także efektywnością drużyny (Cope C za: Bandura 1997).[1] Chodzi między innymi o tak zwane przekonania zawodników o i tym na ile skutecznie są w stanie funkcjonować we współzależnych rolach. Im większa jasność oczekiwań wynikających z pełnionej roli, tym większa efektywność jej wypełniania.
O konflikcie roli mówi się wtedy, gdy osoba pełniąca określoną rolę, pomimo zrozumienia swoich obowiązków oraz oczekiwań jakie zostały postawione względem niej, nie potrafi im sprostać i odpowiednio pełnić swojej roli, ze względu na brak odpowiednich predyspozycji, umiejętności lub braku motywacji i pogodzenia się z pełnioną rolą (Cope C za: Carron 2005).[1] Może też dotyczyć trudności w połączeniu roli pełnionej w środowisku sportowym, z rolą pełnioną w „świecie zewnętrznym”. Jest to tak zwany konflikt między dwiema różnymi rolami, które powinny być pełnione przez jedną i tę samą osobę, tylko w różnym otoczeniu. Innym rodzajem konfliktu ról jest taki, gdzie oczekiwania wobec osoby pełniącej rolę nie są jasne lub są niespójne i sprzeczne ze sobą, bądź trudne do pogodzenia. Kolejnym rodzajem wewnętrznego konfliktu roli jest wtedy, kiedy różne osoby mają różne oczekiwania względem odbiorcy roli, np. oczekiwania trenera głównego i drugiego trenera (asystenta) różnią się od siebie znacząco. Ostatnim typem takiego konfliktu może być sytuacja, w której oczekiwana rola kłóci się z systemem wartości lub przekonaniami osoby która ma ją pełnić, jest to wówczas konflikt wewnętrzny. Wiąże się z tym przeciążenie rolą, które może być rozumiane jako nadmiar kłócących się ze sobą oczekiwań względem osoby ją pełniącej, odpowiedzialność przekracza możliwości zawodnika i nakłada na niego zbyt dużą liczbę obowiązków, którym powinien sprostać. Im większa niejasność w stosunku do oczekiwań względem pełnionej roli tym większe niebezpieczeństwo wystąpienia konfliktu ról.
Akceptacja nałożonej roli oznacza, że osoba rozumie nałożone na nią obowiązki i oczekiwania wobec niej stawiane w podobny lub taki sam sposób jak reszta drużyny (Cope C: za Eys 2006).[1] Jest rozumiana jako dynamiczny proces.
Satysfakcja z pełnionej roli mówi o tym w jakim stopniu osoba pełniąca określoną rolę jest zadowolona z jej pełnienia i czy czerpie zadowolenie z pełnionych obowiązków. Im większa jasność pełnionej roli tym większa satysfakcja wynikająca z jej pełnienia. Uważa się, że istnieją cztery czynniki, które decydują o tym, czy rola jest satysfakcjonująca. Są to stopień, w jakim wykorzystywane są mocne strony i umiejętności zawodnika, zobaczenie na ile rola jest ważna w kontekście funkcjonowania drużyny, pozytywny feedback, opinia i uznanie kolegów z drużyny oraz trenerów, a także autonomia wykonywania powierzonych zadań i spełniania odpowiednich oczekiwań.
Dokładnie zbadał to Robert Bele[1], który zaobserwował, że w procesie zajmowania określonej roli decydujące są trzy czynniki, jakimi są aktywność w grupie, umiejętności danego gracza, a także w jakim stopniu jest lubiany w drużynie.
Występowanie lub nie poszczególnych ról nieformalnych w zespole ma duży wpływ na indywidualne postrzeganie i funkcjonowanie grupy. Proces przyjmowania roli składa się z pięciu etapów. Na początku następuje przypisanie danej roli przez grupę, trenera, lub siebie samego, następnie pojawia się presja związana z oczekiwaniami dotyczącymi zachowań jakie powinna prezentować osoba pełniąca określoną rolę, w trzecim etapie osoba która ma pełnić określoną rolę zaczyna rozumieć jakie są wobec niej oczekiwania. Później następuje odpowiedź odbiorcy roli na owe oczekiwania, to znaczy że ta osoba zaczyna spełniać oczekiwania jakie są wobec niej nakładane i dostosowuje swoje zachowania do wzorca pełnienia określonej roli. W ostatnim etapie grupa widzi, że odbiorca przyjął przypisaną mu rolę i pogodził się z jej pełnieniem. Na ocenę, na ile dana osoba spełnia przypisaną rolę wpływa wiele czynników, takich jak to, czy rola jest jasno zakomunikowana, czy występuje konflikt w pełnieniu danej roli, to w jakim stopniu odbiorca roli wywiązuje się z oczekiwań związanych z pełnieniem przez niego przypisanej roli, a także to czy zgadza się z pełnieniem danej roli i na ile jest tym usatysfakcjonowany, gdyż zależy to czy rola przez niego pełniona ma zabarwienie pozytywne czy negatywne i czy jest zgodna z jego charakterem. Nietrudno stwierdzić, że inna będzie satysfakcja osoby pełniącej rolę lidera lub duszy zespołu niż osoby znajdującej się w roli kozła ofiarnego.
Zdefiniowane zostało osiem rodzajów odpowiedzialności w zespole sportowym, które zawierają pozycję, formalne i nieformalne przywództwo, społeczne, komunikacyjne, motywacyjne, organizacyjne i naturalne przywództwo (Cope C: za Eys 2000).[1]
Role występujące w zespole
Występują różne podziały nieformalnych ról występujących w zespole sportowym. W niniejszej pracy przyjęto następujący podział:
Lider – prowadzi drużynę dając przykład zaangażowaniem, ciężką pracą i postawą. Motywuje zespół, dba o członków drużyny, przejmuje inicjatywę w sytuacjach bez wyjścia, potrafi podnieść zespół w trudnym momencie, trzyma drużynę mentalnie i werbalnie. (więcej o roli lidera można przeczytać tutaj: Rola Lidera w zespole – Volley Valley ).
Buntownik – wyraża swoje zdanie, pomaga członkom zespołu myśleć samodzielnie, jego postawa prowadzi do refleksji, zastanowienia się nad celowością podejmowanych działań, prawidłowością podjętych decyzji oraz prowadzi do twórczej dyskusji. Czasem jednak może być on szkodliwy dla zespołu, w szczególności w sytuacji, gdy pokrywa się z rolą pesymisty. Wówczas taka osoba jest nazywana „rakiem” drużyny, może zniszczyć zespół od wewnątrz, doprowadzić do nieproduktywnych konfliktów, kwestionowania roli trenera, nieposłuszeństwa względem lidera i w rezultacie, obniżenia poziomu sportowego zespołu i uniemożliwienie jej osiągnięcia oczekiwanego celu sportowego.
Dusza zespołu – można powiedzieć, że osoba pełniącą tę rolę nadaje wolności grupie, tworzy atmosferę, troszczy się o dobro członków drużyny, dba o team spirit, o relacje pomiędzy członkami zespołu, stara się aby każdy z zawodników czuł się dobrze w drużynie potrafił znaleźć swoje miejsce, czuł się potrzebny i akceptowany.
Komik – osoba, która ma duży wpływ na atmosferę w drużynie, potrafi rozładować napiętą sytuację stosując żarty sytuacyjne oraz prowokując komiczne sytuacje. Charakteryzuje się dużym poczuciem humoru i dystansem do siebie, co wpływa pozytywnie na relacje panujące w szatni. Wspiera duszę zespołu w nadawaniu wolności grupie i dbaniu o lekkość zespołu.
Motywator – swoją postawą, prezentowaną zwłaszcza na boisku, zachęca drużynę do działania, inspiruje grupę, w trudnych momentach potrafi zmusić ją do podjęcia większego wysiłku, nie rezygnowaniu z dążenia do wspólnego celu. Jest w stanie trzymać grupę przed negatywnym wpływem, który mógłby mieć na nią buntownik. Trzyma waleczną i zaangażowaną postawę zespołu podczas treningu, dba o to, aby członkowie zespołu byli zaangażowani i podejmowali jak największy wysiłek, co zapewnia wysoki poziom wykonywanych ćwiczeń i sprawia, że drużyna może się lepiej przygotować do czekających ją wyzwań sportowych.
Pesymista – jest krytycznie nastawiony do zespołu, do trenera lub sceptyczny do możliwości osiągnięcia wyznaczonego celu. Marudzi, narzeka i pokazuje sytuację zawsze od niekorzystnej strony, wyrażając negatywne emocje działa destrukcyjnie na drużynę. Jeżeli nie zostanie odpowiednio utemperowany przez lidera może zniszczyć zespół od środka, jako że jego kontestatorski stosunek, może spowodować obniżenie poziomu zaangażowania i motywacji zespołu i tym samym przyczynić się do spadku jego poziomu sportowego.
Gwiazda – wyróżnia się poziomem sportowym, osobowością, ma dużą skłonność do popisów i egoizmu. Skupia na sobie dużą uwagę zarówno wewnątrz drużyny jak i na zewnątrz np. wśród fanów, sponsorów, mediów itd. Trzeba na nią uważać, gdyż jeżeli nie potrafi działać na korzyść zespołu to może stanowić jego problem. Może powodować zazdrość pozostałych członków zespołu, co do jej statusu, może również pojawić się faworyzowanie ze strony sztabu trenerskiego.
Team Player – jest to osoba, która stawia dobro drużyny na pierwszym miejscu, ciężko pracuje dla dobra drużyny i jest zdolna do poświęceń. Jej praca jest często niewidoczna, jednak powoduje że zespół działa prawidłowo, gra na wysokim poziomie i może osiągnąć cel.
Istnieją role, których kilkukrotne występowanie nie powoduje problemów, a wręcz może być korzystne dla zespołu. Tak jest w przypadku takiej roli, jak motywator, gdzie kiedy jest ich więcej, ma to wpływ na wzrost zaangażowania zespołu w wykonywane działania i zwiększenia poczucia jedności zespołu. Kolejną rolą jest team player, gdyż takie osoby sa niezwykle potrzebne w zespole i podnoszą jej poziom sportowy i pozytywną atmosferę. Podobnie sytuacja wygląda z rolą komika. Występowanie więcej niż jednego lidera może doprowadzić do konfliktu w drużynie i do podjęcia próby sił. Może mieć to zarówno charakter pozytywny jak i negatywny. Może doprowadzić do wyklarowania ról i nadania zespołowi dokładnego kierunku, ale może też przeistoczyć się w walkę o dominację i mieć destruktywny wpływ na zespół. Zależy od tego, czy ich funkcje się pokrywają i jak drużyna podejdzie do tego problemu. Ważna jest też tu rola trenera, aby na bieżąco monitorował sytuację w drużynie i umiał zareagować, w momencie gdy zobaczy tarcia między najsilniejszymi charakterami w zespole.
[1] Cope, Cassandra J. , Eys, Mark A. , Beauchamp, Mark R. , Schinke, Robert J. and Bosselut, Grégoire(2011) ‘Informal roles on sport teams’, International Journal of Sport and Exercise Psychology
